Riya (gizli şirk)

Bakara suresinde Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:

"Mallarını Allah yolunda harcayıp da infaklarının ardından minnet altında bırakmayanlar, rahatsızlık vermeyenler yok mu, işte onların Rab’leri katında mükâfatları vardır. Onlara hiç bir endişe yoktur ve onlar üzüntü de duymayacaklardır.

Bir tatlı söz, bir kusur bağışlama, peşinden incitme gelen maddî yardımdan (sadakadan) çok daha iyidir. Zira Allah ganî ve halîmdir.

Ey iman edenler! Sadaka verdiğiniz kimseleri minnet altında bırakmak, incitmek suretiyle o sadakalarınızı boşa çıkarmayın. Allah’a da, âhirete de inanmadığı halde sırf insanlara gösteriş yapmak için malını harcayan kimsenin durumuna düşmeyin.

Onun durumu, üzerinde toprak bulunan kaygan bir kayaya benzer ki, şiddetli bir yağmur yağar yağmaz toprağı kayıverir, cascavlak kalır. Öyleleri işledikleri hiçbir şeyden sevap ve mükâfat elde edemezler. Zira Allah inkârcılar güruhunu hidayet etmez, emellerine kavuşturmaz." (Bakara Suresi, 2/262-4)

Bu âyet-i kerîmelerde riya ile ilgili yer alan pek çok unsurdan görebildiklerimizi şu şekilde sıralamak istiyoruz:

a. Sadaka verenlerin, sadaka verdikleri kişileri minnet duygusu altında bırakacak tavır ya da onların ağırına gidecek bir söz, tutum ve davranış içerisinde bulundukları takdirde sadakalarının Allâh katında geçersiz olacağı gerçeği hatırlatılmaktadır.

b. İman sahiplerinin böyle bir riya ve gösterişten uzak durmalarını belirten açık bir yasaklama bulunmaktadır.

c. Yaptıkları maddi yardımları, minnet altında bırakma veya başa kakma sureti ile verenlerin, aslında mallarını Allâh’a ve âhiret gününe inanmaksızın sırf insanlara gösteriş yapma, caka satma amacı sebebi ile boşa harcamış kimseler gibi olacakları uyarısı yapılmaktadır.

d. Böyle kişilerin durumu, kayanın üzerini kaplayan ve yağmurla hemen gidiveren incecik toprak tabakasına benzetilmiştir.

Son maddede yer alan benzetme üzerinde biraz durmak istiyoruz. Bilindiği üzere sadakalardaki temel hedeflerden bir tanesi, zenginlerin fakirlere karşı kalplerinin yumuşamasını temin etme ve fakirlere maddi anlamda yardımcı olmadır. Öyle ise, sadakayı alan kişiyi minnet altında bırakacak, adeta aşağılayacak, ‘görünürde’ insanî yardım olan katı kalpli bir davranış yerine, âyet-i kerîmede emir buyrulduğu şekilde kalbî yumuşaklığı gösteren bir tatlı söz veya bir kusur bağışlamanın dahi insanı aşağılayan ve gösteriş maksatlı bir yardımdan daha iyi olduğu görülmektedir.

Âyet-i kerîmedeki benzetme gerçekten de muhteşemdir. Yağmurun yağması ile birlikte toprak tabakasının akıp gitmesi sonucunda nasıl kaya tabakası çıplak bir şekilde kalıyorsa, Allâh’a ve âhiret gününe yeterince iman edememiş ve sadakalarını insanlara sırf gösteriş olsun diye sarf etmiş insanların kalplerinin katılıkları ve taş gibi oldukları hesap ve mizan gününde açığa çıkacaktır. Dolayısı ile bu âyet-i kerîmede kaya kısırlığa, yağmur berekete, toprak unsuru ise doğurganlığa benzetilmiştir denilebilir.

Mallarını sırf başkalarına gösteriş için sarf eden kişileri Cenâb-ı Hakk’ın sevmediği, o kişiye şeytanın arkadaş olduğu da şimdi aktaracağımız âyet-i kerîmeden anlaşılmaktadır:

"Mallarını halka gösteriş için harcayıp Allah’a ve âhiret gününe iman etmeyen kimseleri de Allah elbette sevmez. Şeytan kimin arkadaşı olursa, artık o arkadaşların en kötüsüne düşmüş demektir." (Nisâ Suresi, 4/38)

Gösteriş ile ilgili diğer âyet-i kerîmede ise Cenâb-ı Hak şöyle buyurmaktadır:

"Münafıklar Allah’ı aldatmaya çalışırlar, ama Allah onların hilelerini ve oyunlarını bozar. Onlar namaza kalkarken üşene üşene kalkarlar, müminlere gösteriş yaparlar. Yoksa aslında Allah’ı pek az hatırlarlar." (Nisâ Suresi, 4/142)

Bu âyet-i kerîmede yer alan ana hususlardan bir tanesi, aslında Allâh’a, peygamberlerine, meleklerine, âhiret gününe tam olarak inanamamış ve dolayısıyla da nifak/münafıklık içerisindeki kişilerin, imanın oldukça ehemmiyetli bir tezahürü olan namaz esnasındaki psikolojilerini yani namaza üşenerek kalkmalarını ve namaz içindeki gerçek durumlarını tasvir etmesidir. Bu psikolojik tasvirde pek çok unsurdan ikisi dikkatimizi çekmektedir:

a. Bu şekildeki insanların özellikle de cemaatle eda edilen namazlar esnasında namazlarını üşene üşene, istemeye istemeye kılmaları.

b. Namaz kılmak zorunda kaldığında da insanların beğenisi için gayret etmeleri, diğer insanlar görsünler diye ruku ve secdeleri uzun tutmaları, ta’dîl-i erkâna riayet etmeye çalışmaları.

Münafıkları resmeden yukarıdaki âyet-i kerîmeye bir yönü ile benzer ve hemen her Müslüman’ın ezberinde olduğunu düşündüğümüz Mâun Suresindeki âyet-i kerîmelerde ise şöyle buyrulmaktadır:

"Vay haline şöyle namaz kılanların: Ki onlar namazlarından gafildirler (Kıldıkları namazın değerini bilmez, namaza gereken ihtimamı göstermezler). Namazlarını gösteriş için kılarlar, zekât ve diğer yardımlarını esirger, vermezler." (Mâûn Suresi, 107/4-7)
Büyük müfessir Elmalılı Hamdi Yazır’ın bu âyet-i kerîme ile ilgili yaklaşımını buraya almak istiyoruz. Hamdi Yazır’a göre riya kelimesi ile akla gelen manalardan bazıları şöyledir:

1. Mesela namaz kıldığı vakit Allah için halis niyet ile kılmayıp dünyevî bir takım maksatları için kılma.

2. Başkalarının kendisini görebileceği yerlerde namaz kıldığı halde diğer yerlerde namazı kılmama ya da hafif tutma.

3. Kıldığı namazlarda Hakk’ı huşu içerisinde tazim olarak değil de ‘iki yatış bir kıntış bakış’ tan ibaret bir gösteriş halinde olma.

Elmalı’lı, bu âyet-i kerîmede "musallî" kelimesi geçtiği için büsbütün namazı terk etmekte olanların namazda riyakarlıklarından bahsedilemeyeceğinin açık olduğunu belirtiyor. (Elmalı’lı, Hak Dini Kur’ân Dili, 9/342)

Enfal Suresi 47. âyet-i kerîmede ise Cenâb-ı Hak şöyle buyurmaktadır:

"Memleketlerinden savaşa çalım satarak, halka gösteriş yaparak çıkan ve Allah yolundan insanları uzaklaştıranlar gibi olmayın. Allah onların bütün yaptıklarını çepeçevre kuşatmıştır." (Enfâl Suresi, 8/47)

Şimdi, çok geniş anlam tabakalarına sahip olan bu âyet-i kerîmeye, görebildiğimiz bazı açılar itibariyle bakmaya çalışacağız.

Bugün, toplumlararası ilişkilerde sadece silahlı savaşların cereyan etmediği hemen herkesin malumudur. Günümüz fen ve tekniğinin ilerlemesi ile savaşlar aynı zamanda ekonomik, siyasî, kültürel, fikrî, sınaî ve teknolojik alanlarda alabildiğine cereyan etmektedir. Bu âfâkî alanlara ilaveten bir de enfüsî alanda verilen savaşlar vardır. Anlamaya çalıştığımız 47. âyet-i kerîmede "fieten" (topluluk, birlik) kelimesinin Kur’ân-ı Kerîm’de dokuz yerde "askerî birlik" manasına geldiği, diğer iki istisnasında ise doğrudan "topluluk" manasına olduğu görülmektedir. Allâhu a’lem bu durumda, 47. âyet-i kerîmede yasaklanan "şımarıklık, gösteriş ve Allâh yolundan alıkoyma" yanlışlıklarının, sırf silahlı savaşlar esnasında uzak durulması gereken tutum ve davranışlara inhisar ettirilmemesi, aynı zamanda kültürel, fikrî ve enfüsî manada cereyan eden savaşlarda da "şımarıklıktan uzak durma, insanlara gösteriş yapmama ve İslâmî-imanî hizmetleri tenkit vb. yollarla baltalamama" gibi manalar anlaşılabilir.

Hadîs-i Şerîflerde Riya Konusu
Riya-gösteriş konusunun anlatıldığı hadîs-i şerîflerden bir kısmını burada vermeye çalışacağız. Öncelikle riya/gösteriş, bir hadîs-i şerîfte geçen ifade ile "debîbü’n-neml"i andıran, yani geceleyin yürüyen "karıncanın ayak izi" gibidir. (Ahmed b. Hanbel, 4/403) Ayrıca Efendimiz (s.a.s.), riya/gösterişi "küçük şirk" olarak da vasıflandırmaktadır. Bir defasında Nebiyy-i Ekrem (s.a.s.) Efendimiz söyle buyurdular:

– "Sizin hakkınızda en çok korktuğum şey küçük şirktir." Ashab-ı Kiram dediler ki:

– "Ya ResûlAllah, küçük şirk nedir?" Resûlullah (s.a.s.):

– "Riyadır. Yani başkalarına gösteriş için ibadet yapmaktır. Allahu Teala, kıyamet günü herkesin amelinin karşılığını verirken, insanlara gösteriş için ibadet yapanlara şöyle der: "Dünyada kendileri için gösteriş yaptığınız kimselere gidin. Bakın bakalım onların yanında size verecekleri bir şey bulabiliyor musunuz?" (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 428)

Şeddad b. Evs, Efendimiz (s.a.s.)’in

– "Ümmetim hakkında iki şeyden korkuyorum: Şirk ve gizli şehvet." uyarısı üzerine:

– "Ey Allah’ın Resulü! Senden sonra ümmetin Allah’a ortak mı koşacak?" demiş, Efendimiz (s.a.s.) de:

– "Evet, ama onlar Güneş’e, Ay’a, taşa ve puta tapmayacaklar. Fakat amelleri ile gösteriş yapacaklar" buyurmuştur. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV/124)

"Riya"nın, Efendimiz (s.a.s.)’in yüksek beyanları içerisinde "küçük şirk" olarak vasıflandırılması, şimdi aktarmaya çalışacağımız kudsî hadîs-i şerîf ile de desteklenmiş olmaktadır. Ebû Hüreyre (r.a) Resûlullah (s.a.s.)’i şöyle buyururken dinlemiştir:

– "Allah Teâlâ buyurdu ki: "Ben, kendisine şirk koşulmasından en uzak olanım. Kim işlediği amelde benden başkasını bana ortak kabul ederse, o kişiyi ortak koştuğu ile baş başa bırakırım." (Müslim, Zühd, 46)

Bilindiği üzere dini açıdan insanların Allâh’a olan yakınlıklarında, onlara Allah tarafından ihsan edilen maddi-manevî lütufların vesilelik planında büyük önemi bulunmaktadır. Mesela şehidler, Efendimiz (s.a.s.) ile beraber haşrolma gibi oldukça kıymetli bir manevi makama aday yüksek şahsiyetlerdir. Keza Müslüman fertler, Allâh’ın kendilerine ihsan etmiş olduğu manevi donanımlarını takva elbisesi ile süsleyip Allâh’ın rızası istikametinde çalışmak durumundadırlar. Aksi durumda olanların, Cennet’in kokusunu bile duyamayacakları konusunda Efendimiz (s.a.s.)’in şiddetli bir uyarısı bulunmaktadır. (Ebu Davud, İlim, 12) Zenginler de kendilerine verilmiş bulunan maddî zenginlikleri Allâh yolu ve rızasında kullanma ile mükellef tutulmuşlardır. İşte bu üç kategorinin yer aldığı ve şimdi aktarmaya çalışacağımız hadîs-i şerîf, bizlere gerçekten de çok önemli ikazlarda bulunmakta, insanlara gösteriş yapmamayı, onların beğenisini esas maksat haline getirmemeyi, aksi bir niyet ve düşüncenin, kişiyi sorgu-sual anında nasıl müflis bir duruma düşürebileceğinin uyarı ışıklarını adeta yakıp söndürmektedir. Resûlullah (s.a.s.) şöyle buyuruyor:

"Kıyamet günü hesabı ilk görülecek kişi, şehit düşmüş bir kimse olup huzura getirilir. Allah Teâlâ ona verdiği nimetleri hatırlatır, o da hatırlar ve bunlara kavuştuğunu itiraf eder. Cenâb-ı Hak:

– "Peki, bunlara karşılık ne yaptın?" buyurur.

– "Şehid düşünceye kadar senin uğrunda cihad ettim" diye cevap verir.

– "Yalan söylüyorsun. Sen, "Ne babayiğit adam!" desinler diye savaştın, o da denildi" buyurur. Sonra emrolunur da o kişi yüzüstü cehenneme atılır. Bu defa ilim öğrenmiş, öğretmiş ve Kur’an okumuş bir kişi huzura getirilir. Allah ona da verdiği nimetleri hatırlatır. O da hatırlar ve itiraf eder. Ona da:

– "Peki, bu nimetlere karşılık ne yaptın?" diye sorar.

– "İlim öğrendim, öğrettim ve senin rızan için Kur’an okudum" cevabını verir.

– "Yalan söylüyorsun. Sen "âlim" desinler diye ilim öğrendin, "ne güzel okuyor" desinler diye Kur’an okudun. Bunlar da senin hakkında söylendi" buyurur. Sonra emrolunur o da yüzüstü cehenneme atılır. (Daha sonra) Allah’ın kendisine her çeşit mal ve imkân verdiği bir kişi getirilir. Allah verdiği nimetleri ona da hatırlatır. Hatırlar ve itiraf eder.

– "Peki ya sen bu nimetlere karşılık ne yaptın?" buyurur.

– "Verilmesini sevdiğin, razı olduğun hiç bir yerden esirgemedim, sadece senin rızânı kazanmak için verdim, harcadım" der.

Riya Konusundaki Değerlendirmeler
Âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîflerden sonra riya konusunu hem İmam Gazali hazretlerinden hem de çağımızın büyük mütefekkirlerinden kısaca görmeye çalışacağız.

İmam Gazalî hazretlerine göre riya, Allâh’a ibadetle kulları hedeflemek, onları avlamaya çalışmaktır. Kendisi ile riya yapılan konular genellikle şu şekillerdedir:

a. Varlık ile gösteriş. Bu kısımdaki riya ve gösteriş güzel elbiseler, kıymetli vasıtalar, geniş evler, rengârenk ev eşyaları vb.dir.

b. Davranışlarla gösteriş yapma. Mesela, dini davranışlar itibarı ile namazlarda başkasının görmesini umarak uzun rükûlar ve secdeler yapmak, renginin ahiret endişesi ile sarardığını ima etmek, zayıflığını az yediği iması ile göstermeye çalışmak, dini faaliyetlerinin saç-sakalını düzgün tutmaya fırsat vermediğini göstermeye çalışmak vb. gibi. Dünyevi davranışlar itibarı ile ise kibir ve çalımla yürümek, başkalarını küçümsemek vb. gibi.

Gazalî’ye göre riya ve gösterişteki temel rükünler üçtür:

1. Doğrudan riyanın, gösterişin kastedilmesi. En tehlikeli kategori budur.

2. Riyakârlıkla ulaşılmak istenen hedef. Bu mal, makam veya daha başka herhangi bir hedef olabilir. Dürüstlük görüntüsü vererek halkı aldatmaya çalışma, vatanperver görünerek aslında nefsinde yerleşmiş bulunan başkalarına düşmanlık duygularını tatmin etmeye çalışma gibi.

3. Kendisi ile gösteriş yapılan davranış ya da nesne. İman esasları konusunda tam bir inanç hali bulunmadığı halde inanıyormuş gibi yapma. Dinin asıllarını kabul etmekle birlikte ibadetler vasıtası ile gösteriş yapma. Gayesi rükû ve secdeleri hafif bir şekilde namaz kılmak olan bir kimsenin başkalarının yanında iken ibadetlerinde hassasmış gibi davranması.

Kişinin, özellikle ibadetlerdeki riya ve gösterişinin en açık alameti, halkın kendi ibadetini görmesine sevinme hissidir. Bu durum, Hakk’a değil de halka iltifat anlamı taşımaktadır. Hâlbuki kişinin kalbinde, insanların ibadetlere muttali olması ile olmaması arasında bir fark bulunmamalıdır. (İ. Gazali, İhya, C. 7, ss. 433-567)

Riya-Gösteriş Kategorisine Giren Durumlar
Bediüzzaman Hazretleri kanaatsizliğin riya kapısını açabileceğini belirtmektedir. (Bediüzzaman, Lem’alar / On Dokuzuncu Lem’a, s.660) Müstağni olmada ise riya kapısı kapanmakla birlikte ihlas kapısı açılmaktadır. (Bediüzzaman, Lem’alar / On Dokuzuncu Lem’a, s.661) Sevap hırsının ve ahirete ait vazifelerdeki kanaatsizliğin insanı riyaya sevk edebileceğini belirten Bediüzzaman, (Bediüzzaman, Lem’alar / Yirminci Lem’a – s.663) hayır ve hasenatın halis bir niyet sayesinde hayat bulabileceğini, riya ile de bozulup yok olacağına işaret etmektedir. (Bediüzzaman, Mesnevî-i Nuriye, Şemme, s. 1348)

Riyanın sebeplerinden birisinin korku olduğunu ifade eden Bediüzzaman, (Bediüzzaman, İşârâtü’l-İ’câz, Bakara Suresi, Ayet 8, s. 1190) insanları riyaya sevk eden sebepleri şu şekilde ele almaktadır:

1. İman zayıflığı,
2. Hırs ve tamah,
3. Şöhret düşkünlüğü,
4. Emsallerini geçme arzusu,
5. Kendini fazla önemli görmek,
6. Layık olmadığı yüksek makamlarda bulunma arzusu. (Bediüzzaman, Kastamonu Lâhikası, Mektup no: 116, s. 1639; Muhakemat, s. 1992)

Riya-Gösteriş Kategorisine Dâhil Edilemeyecek Durumlar
Bediüzzaman Hazretleri insanların ibadet maksatlı bazı davranışlarının riya-gösteriş kategorisi içerisinde değerlendirilemeyeceğini belirtmektedir. Bediüzzaman, ibadetleri genel anlamda müspet ve menfi şeklinde ikiye ayırmaktadır. Müspet kısım herkesin malumu olan ibadetler, menfi kısım ise bela ve musibetler karşısında kişilerin sabır-şükür ekseninde ve tam bir itikatla Allâh’a (c.c) sığınması, O’nu düşünüp, yalvarmasıdır. Böyle bir davranış halis bir ibadet olacağından, dolayısı ile riya-insanlara gösteriş düşüncesi olmayacaktır. (Bediüzzaman, Lem’alar / İkinci Lem’a, s.581)

Bediüzzaman, dinî açıdan "sünnet" hükmündeki davranışlardan bir kısmının İslâmiyet alameti sayılan ya da "şeâir" dediğimiz dini tutum ve davranışlar olduğunu, bu türden dini davranışlarda ise riya-gösteriş bulunamayacağını belirtmektedir. Çünkü "şeâir" İslam toplumunun bütününü ilgilendiren bir ibadet şeklidir. Dolayısı ile bu şekilde "şeâir"den sayılan dini davranışlara da riya girmemekte, hatta bu ibadet nafile nevinden bile olsa şahsi farzlardan daha üstün hale gelmektedir. (Bediüzzaman, Lem’alar / On Birinci Lem’a, s.609)

Bediüzzaman Hazretleri bu husustaki oldukça orijinal tespitlerini Kastamonu Lahikası adlı eserinde biraz daha tafsilatlı bir şekilde anlatmaktadır. "Farz ve vaciplerde ve şeâir-i İslâmiyede ve sünnet-i seniyenin ittibâında ve haramların terkinde riya giremez; izharı, riya olamaz-meğer, gayet za’f-ı imanla beraber, fıtraten riyakâr ola. Belki, şeâir-i İslâmiyeye temas eden ibadetlerin izharları, ihfâsından çok derece daha sevaplı olduğunu, Hüccetü’l-İslâm İmam-ı Gazâlî (r.a.) gibi zatlar beyan ediyorlar. Sâir nevafilin ihfası çok sevaplı olduğu halde, şeaire temas eden, hususan böyle bid’alar zamanında ittibâ-ı sünnetin şerafetini gösteren ve böyle büyük kebâir içinde, haramların terkinde takvâyı izhar etmek, değil riya, belki ihfâsından pek çok derece daha sevaplı ve hâlistir." (Bediüzzaman, Kastamonu Lahikası, s. 1639)

Ancak dini vazife itibarı ile makamın iktiza ettiği yüksek vaziyetleri takınmanın riya olmayacağını belirten Bediüzzaman, (A.y.) bir imamın vazife esnasında tesbihleri açıktan yapmasının riya olmayacağını ifade etmektedir. (A.y.) Bediüzzaman bu düşüncesini kendi uygulamalarında da devam ettirmiştir. Yapmış olduğu tespihleri başkaları duyduğunda acaba bu davranışına riya girer mi endişesi duyduğunda, bu ibadetinin başkalarının istifadesi ya da taklidine sebep olabilmesi itibarı ile sevaplı hale dahi gelebileceğini kabul etmektedir. (Bediüzzaman, Şualar, On Üçüncü Şua, s. 1002)

Bediüzzaman Hazretleri dini vazifelerin gerektirdiği vakur duruşların da insanların suistimal etmedikleri müddetçe riya sayılamayacağını kabul etmektedir. Mesela vazifeli bir imamın namaz tesbihatlarını insanların işiteceği derecede yüksek sesle yapmasını bu minvalde değerlendirmektedir. (A.y.)