Hanefi mezhebi islam hukuk kitapları nelerdir
Kayıtsız Üye
hanefi mezhebi islam hukuk kitapları
Cevap: Hanefi mezhebi islam hukuk kitapları nelerdir
Ramadan
Hanefi mezhebi islam hukuk kitapları
HUKUK VE FIKIH
İSLÂM HUKUK İLMİNİN KAYNAKLARI
İslâm’da hukukun kaynaklarını daha ileride,
hukuk metodolojisi bölümünde ele alacağız. Bura
da üzerinde duracağımız konu, metodları ve hedefleri itibariyle birbirinden farklı oldukları halde hepsi birden İslâm Hukuku’nu incelemeye, anlatmaya, yorumlama ve açıklamaya âit olan kitapların ,çeşitleri ve her çeşidin tipik örnekleridir.
1. Fıkıh usulü kitapları:
islâm Hukuku’nun metodolojisi ve felsefesini
vermeye yönelmiş bulunan bu kitaplar, fıkıh tari-
hinin ilk devirlerinde oluşmaya başlamış, ikinci
hicret asrının başlarından itibaren de yazılmıştır.
Ancak bugün elimizde bulunan en eski örnek dört
büyük mezhebin imamlarından biri olan Şâfi’i’nin
(v. 204/819) er-Risâle isimli eseridir. Şâfiî bu kita-
bında "Kur’ân ve onun hükmü açıklama metodu,
nâsih-mensuh, haber-i vâhid, kıyas, istihsan, Sün-
net ve bunun Kur’ân ile münâsebeti, hadislerin
gizli kusurları (ilel) , icmâ, ictihad ve ihtilaf" konu-
larını incelemiştir. Daha sonraki fıkıh usulü kitap-
larında genellikle bir girişten (fıkıh usulünün ta-
rifi, mevzuu, gayesi, metodu, kaynakları anlatıl-
dıktan) soma hukukun (fıkhın) kaynakları "asli
ve tâlî deliller" bölümünde incelenmiş, asli deliller
çerçevesinde Kur’ân, Sünnet, İcmâ’ ve kıyas; tâli
deliller çerçevesinde ise İstihsan, mesâlih, örf ve
âdet, geçmiş semâvi hukuk kaideleri, sahâbe icti-
hadı, istishâb gibi kaynak ve metodlar tetkik edil-
miştir. Ya bu bölümün içinde, yahut da bunu ta-
kip eden bölümde nassı anlama, yorumlama, tef-
sir, hüküm çıkarma, uzlaştırma… kaideleri ele
alınmış, daha sonraki bölümlerde ise istidlâl (mu-
hâkeme) ve ictihad yoluyla elde edilen hüküm ve
kaideler ile mükellefler ve kanun vazıı tedkike ta-
bir tutulmuştur. Hâkim başlığını taşıyan son bö-
lümde hukukun menşei, hayır-şer, iyi-kötü mese-
leleri ile hukuk felsefesi bahislerine girilmiştir.
Fıkıh usülü müelliflerinin bir kısmı dedüksi-
yon metodunu kullanmıştır. Şâfi’i, İmamu’l-Hara-
meyn (el-Bürhan), Gazzâlî (el-Müstasfâ) bunlar-
dandır. Bir kısmı endüksiyon metodunu kullanmış,
kanunları, kaidelerl inceleyerek bunlara hâkim
olan usul kaidelerini tesbite yönelmiştir; el-Ces-
sâs, el-Pezdevî, es-Serahsi lâkablarıyle meşhur ha-
nefi usulcüleri de bunlardandır. ibnü’l-Hümâm,
(et-Tahrîr) , Molla Hüsrev (el-Mir’ât) gibi müellif-
ler ise bu iki metodu birlikte uygulamışlardır.
Fıkıh usulü mevzuunda yazılmış eserler içinde
eskilerden hanbelî fıkıhçı İbnu’l-Kayyim’in’ İ’lâmu’l
-muvakkı’in, mâliki fıkıh bilgini. Şâtıbî’nin el-Mu-
vâfekât, hanefî fıkıh bilgini Sadru’ş-şerî’a’nın et-
Tavdîh ve Şevkâni’nin İrşâdu’l-fuhull isimli eserle-
ri önemlidir.
Muasır müelliflerden Dr. Ma’ruf ed-Devalibi,
el-Hudari, Hallaf, Ebu-Zehra ve Abdulkerim Zey-
dan’ın fıkıh usulü ilmine ait eserleri değerli elki-
taplarıdır. Bunlardan son üçünün eserleri türkçe-
ye de çevrilmiştir.
2. Fürü kitapları
Asl’ın çoğulu olan usul "kökler", fer’in çoğulu
olan fürü da "dallar". münasına gelmektedir. Bu-
rada fürüdan maksat, usul kaidelerine göre kay-
naklardan çıkarılip ortaya konan ibadet ve hukuk
bilgileri, hükûm ve kaideleridir. Füru kitaplarını
muhtevâları bakımından dört gruba ayırmak
mümkündür:
a) Yalnız bir müctehidin ictihadlarına (mez-
hebine) göre yazılmış olup hüküm kaynaklarını
(delilleri) de ihtiva etmiyen kitaplar. Türkçeye de
çevrilmiş olan el-Mavsili’nin el-İhtiyar, İbrahim el-
Halebi’nin Mülteka’ul-abhur isimli eserleri gibi ki
her iki kitap da hanefi mezhebine göre yazılmış-
tır.
b) Yine tek mezhebe göre fakat delilleri de
verilerek yazılan kitaplar: el-Merğinani’nin el-Hi-
daye, eş-Şirazi’nin el-Mühezzeb isimli eserleri gibi.
Birinci kitap Hanefi, ikincisi Şafii mezhebine göre
yazılmıştır.
c) Delilsiz, fakat birden fazla mezhebe (ictiha-
da) yer verilerek yazılmış füru kitapları: Türkçe’
ye "Dört Mezhebin Fıkıh Kitabı" adıyle Hasan Ege
tarafından çevrilen ve bir heyet tarafından yazıl-
mış bulunan el-Fıkhu ale’l-mezahibi’l-erba’a; (Dört
mezhebin ictihadlarınıı muhtevidir) , Ömer Nasuhi
Bilmen’in yazdığı "Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı
Fıkhıyye Kamusu" isimli kitaplar. Bilmen in ese-
rinde "Zahiriyye" mezhebi ictihadlarına da yer ve-
rilmiştir.
d) Birden fazla mezhebin ictihadlarını, delille-
ri ile beraber ihtiva, eden kitaplar: İbn Hazm’ın el-
Muhalla, İbn Kudame’nin el-Muğnî.. İbn Rüşd’ûn
Bidâyetü l-müctehid Nihayetü l-muktesıd, isimli
eserleri.
Diğer hadisler yanında ahkam (fıkıh ve hu-
kuka ait hükümlerl hadislerini de içine alan, ya-
hut yalnızca ahkâm hadislerini ihtivâ eden hadis
kitaplarına yazılmış şerhler ile, ahkam âyetleri
için yazılmış tefsirler genellikle bu dördüncü grup-
ta adı geçen fıkıh kitapları gibi birden fazla mez-
hebin ictihadını delilleriyle beraber ihtiva, etmek-
tedir: İbn Hacer’in Büluğu’l-merâm isimli ahkam
hadisleri mecmüasına San’ani’nin yazdığı Sübûlü s
selam, Sıddık Hasen Han’ın yazdığı Miskü’l-hitam.
Mecdüddin İbn Teymiyye’nin el-Münteqa isimli ah-
kam hadisleri mecmuasına Şevkani’nin yazdığı
Neylü’l-evtar, Ebu-Davud’un Sünen isimli hadis
mecmûasına, Azimabadi’nin yazdığı Avnu’l-Ma’
bud, Buharî’nin Cami’i üzerine Ayni’nin , yazdığı
Umdetü l-qari isimli şerhler ile hanefi el-Cessas’ın
ve maliki İbn el-Arabi’nin ahkam ayetleri için yaz-
dıkları tefsirler bu nev’in örnekleridir.
Füru kitapları faslını kapamadan .önce, eski-
den yeniye yazılmış bazı önemli eserlerin isimleri-
ni ve özelliklerini kaydetmekte fayda görüyoruz:
Ali Haydar (v. 1355/1938), Duraru’l-hukkam
min şerhi Mecelletil-ahkam. Yukarda zikredilen
Mecelle’nin şerhi olup, Hanefi Mezhebi’ne göre ya-
zılmış olan Mecelle muhteviyatını mufassal bir şe-
kilde açıklamaktadır. Eski harflerle birkaç defa
basılmıştır.
es-Serahsi Muhammed b. Ahmed (v. 490/1097) ,
el-Mebsut; İmam Muhammed’in hanefi ictihadları-
nı muhtevi altı kitabını özet halinde ihtiva eden el-
Kâfi isimli esere şerh olarak yazılmış olup delilli,
mufassal, yeri geldikçe diğer mezheblerle mukaye-
seli bir eserdir, otuz cüz halinde basılmıştır.
el-Kasani Alauddin Ebü-Bekr b. Mes’üd (v. 587
/1191); Bedayi’us-sanayi’; Hanefi Mezhebi’ne göre
yazılmış, delilli ve mukayeseli, güzel tertip ve tan-
zim edilmiş, orta hacimli bir fıkıh kitabıdır, yedi
cilt halinde basılmıştır.
Şafii, el-Umm; bizzat İmam Şafii’nin eseri olan
el-Umm ictihad muhsulü, delilleri münakaşa eden,
fıkhi düşüncede kişiye meleke kazandıran bir eser-
dir.
Sehnun b. Abdisselam (v. 240/854), el-Müdev-
vene; Sehnun Maliki Mezhebi’ne mensup bir fa-
kihtir. Bu eserini üstadı İbn el-Kasim’e arzettiği
Esed b. Furat’ın aynı mevzudaki kitabını tashih ve
ikmal suretiyle yazmıştır. Kitapta kırk bin mesele,
dört bin hadis, otuz altı bin eser (sahabe ve tâbiin’in
fetvası) mevcuttur; onbeş cüz halinde basılmıştır.
Abdulkadir Üdeh, et-Teşri’u’l-cinaul-islami; Mu-
kayeseli İslam Ceza Hukuku, türkçeye çevrilmiştir,
aslı ve türkçesi matbudur.
Dr. Abdulaziz Amir, et-Ta’zir fi’ş-şeri’ati’I-isla-
miyye; İslam Ceza Hukuku’nda takdiri idarecilere
(ülü’l-emre) bırakılmış bulunan suç ve cezaları in-
celemektedir, arapça olarak matbudur.
Ali Himmet Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir,
Ankara, 1948; hukukta tefsiri bütûn çeşitleriyle ve
mukayeseli olarak incelemektedir.
Miras ve Tatbikat, İst. 1947; İslam Miras Huku-
ku’nu ihtiva etmektedir.
Ebu-Zehra, el-Ahvalü’ş-şahsıyye, Kahire, 1957;
İslam Aile Hukuku. Arapça. matbu.
Prof. Dr. Muhammed Hamidullah. İslam’da
Devlet İdaresi, ist. 1983; İslam devletler hukuku ko-
nusunda mukayeseli ve değerli bir eserdir.
Mahmasani (Prof. Dr. Subhi), en-Nazariyye-
tu’l-amme li’l-mucebat ve’l-uqud…, Beyrut, 1948; İs-
Iam borçlar hukukuna ait mukayeseli ve değerli
bir eserdir.
Felsefetü’t teşri’il-islai aynı müellifin değerli
bir eseri olup İslam hukuk felsefesini ve İslam Hu-
kuku’na genel) bir bakışı konu edinmiştir.
es-Senhuri, Mesadiru’l-hak; İslam borçlar hu-
kukunun akid bahsine âit olup mufassal ve muka-
yeseli bir eserdir; arapça aslı altı cilt halinde basıl-
mıştır.
Muhammed Yusuf Musa, el-Emval ve Nazariy-
yetu’l-akd; kısmen ayni haklar ve borçlar, Kahire,
1952.
Mustafa Ahmed ez-Zerqa, el-Fıkhül-islami fi
sevbihi’l-cedid; Dimaşk, 1959; İslam hukuk tarihi,
borçlar, ayni haklar, şahsın hukuku, umumi kaide-
ler ve nazariyelerle ilgili, giriş mahiyetinde mu-
kayeseli bilgileri havi değerli bir eserdir.
Zeydan (Prof. Dr. Abdulkerim. Islam Huku-
ku’na Giriş, trc. Ali Şafak, İst, 1978; bir girişten
sonra kısmen borçlar, aynî haklar ve ceza huku-
ku.
Prof. Dr. M. Faruk en-Nebhan, İslam Anayasa
ve İdâre Hukukunun Genel Esasları, trc. Servet
Armağan, 1st. 1980.
3. Fetva kitapları:
Aslında fetva kitapları füru kitapları içinde
sayılabilir; bunları onlardan ayıran özellik, kitabı
yazanın zamanında vukubulan hadiselere ağırlık
verilmesi, özel ifadeler içinde soru-cevap şeklinde
yazılmış olmaları, çeşitli ictihad ve görüşlerden
yalnız birini ihtiva etmeleridir. Bunların çoğu,
meşhur şeyhülislâmlar ve müftilere âittir. Alemgi-
riyye veya Hindiyye diye anılan altı ciltlik eser ile
bunun kenarında tabedilmiş bulunan Hindiyye gibi
sultanlar tarafmdan ulemaya yazdırılmış olanları
da vardır. Osmanlılar’da fetva, ve kazaya esas olan
birkaç fetvâ kitabının müellifleri ve isimleri şun-
lardır:
Ebu’s-su’üd el-İmAdi (v. 982/1574), Fetvâ (yaz-
ma).
Feyzullah Efendi (v. 1099/1888) , Feyziyye
(matbu) .
Yenişehirli Abdullah Efendi (v. 1158/1743) .
Behce (matbu) .
Menteşizade Abdurrahim Efendi (v. 1128/
1718), Feteva,y-ı Abdurrahim (yazmal.
Çatalcali Ali Efendi (v. 1103/1891), Fet~.v~y-ı
Ali Efendi (matbü).
Dûrriz~,de Mohammed Arif Efendi (v. 1215/
18001; Netice (matb~ı) .
Son beş fetva. kitabına İbn Nüceym’in~cini de
ekliyen Çeşmizâde Muhamined Hâlis (v. 1298/1811)
bunları kullanışlı bir tertibe sokmuş ve Hulö,satü’1,
-ecvibe adıyle faydalı bir fetvâ mecmuası meydana
getirmiştir; bu son eser de iki cilt hâlinde 1325 hic-
ri yılında İstanbul’da tabedilmiştir.
4. Hikmet-i teşri kitapları:
Genel olarak İslam Hukuku’nun dayandığı te-
mel düşünceyi, hususi olarak da her hükmün hik-
met ve felsefesini ortaya koymak maksadıyle ya-
zılmış eserlere "esrâru’t-teşri’, hikmetü’t-teşri’" gi-
bir isimler verilmiştir. 1176/1788 yılında vefat eden
Hindistanlı müceddid Şâh Veliyyullah ed-Dehlevi’
nin kaleme aldığı Huccetüllahi’l-bâliğa isimli eser
bu nev’in en seçkin örneğidir. Gazzâli İhyâ isimli
ölümsüz eserinde hikmet-i teşri’ye da yer vermiş-
tir. Bizde İzmirli İsmâil Hakkı Bey’in, Dâru’l-fü-
nün mecmûasında neşredilen bir girişi vardır.
5. Ahkâm-i sultaniyye
ve siyaset-i şer’iyye kitapları:
Yukarda temas edilen sebeplerle anayasa, ida-
re ve kısmen ceza ile ilgili hükümler, başlıkta zik-
redilen isimleri taşıyan ayrı kitaplara mevzu teş-
kil etmiştir. Ancak bu kitapların da sayısı oldukça
azdır. İbn Teymiyye’nin es-Siyâsetüş-şer’iyye, tale-
besi İbnu’l-Kayyim’in et-Turuku’l-hükmiyye, Mâ-
verdi ve Ebü-Ya’lâ el-Ferra’nın el-Ahkamu’s-sultâ-
niyye isimli eserlerini örnek olarak gösterebiliriz.
İbn Teymiyye ve Maverdi’nin eserleri türkçeye de
çevrilmiş ve sonuncusu basılmıştır.
6. Feraiz kitapları:
Füru kitaplarının bir bölümünü teşkil eden ve
miras hukukundan bahseden Ferâiz kitapları pra-
tik ihtiyaçlar sebebiyle müstakil kitaplara da mev-
zu olmuştur. Altıncı hicri asır fukahasından Sirâ-
cuddin es-Secavendi ile son osmanlı nazırlarından
Seydişehirli Mahmud Es’ad’ın eserleri, eski ve yeni
iki örnektir.
7. Edebu’l-kadi:
Kadi, kudat, hukkam gibi hâkim manasma ge-
len kelimeleri içine alan isimlerle te’lif edilen bu
nevi eserlerde muhakeme usülü işlenmiştir. Aynı
konunun füru kitaplarında da bir bölüm teşkil et-
tiğine yukarda temas etmiştik. et-Tarablüsi (v. 844
/1440) nin Mu’inu’l-hukkam’ı bu nev’in kaynak ki-
tapları arasındadır.
8. el-Eşbah ve’n-nezair kitapları:
Bu nev’a giren eserlere benzeyenler, "örnekler"
mânasında yukardaki isim verildiği gibi "Kaideler,
prensipler" manasında el-Kavaid, "Arada-
ki farklar" münasında el-Furûq isimleri de veril-
miştir. Bu kitaplarda belli bir sistem içinde fıkhın
meseleleri verilmemiş, bu meselelere esas teşkil
eden umumî kaideler, nazariye ve prensiplerin tes-
bitine çalışılmış, sonra da bunların ışığında örnek
meseleler ele alınarak umumi kaideye giren ve gir-
meyen tarafları incelenmiş, sebepleri açıklanmış;
böylece kazuistik metod yerine mücerred metodun,
hukuk doğmatiği ve nazariyesinin ilk adımları atıl-
mıştır. Bazı örnekler:
el-Karâfi (v. 684/1285) , el-Furuq.
İbn Nüceym (v. 970/1583), el-Eşbâh ve’n-nezair.
İbn Teymiyye, el-Kavaid.
9. Hilâf ve İhtilafu’l-fukahâ kitapları:
Füru kitapları içinde birden fazla mezhebin
hükmüne yer verenler aynı zamanda bu nev’in de
örnekleridir. Ancak bazı müellifler yalnızca fuka-
hanın ihtilâf ettikleri, farklı görüşler ileri sürdük-
leri mesele ve hükümleri ele almış, bunların se-
beplerini, her birinin dayandığı delil ve prensipleri
belli düzenler içinde yazmışlardır; işte Hilâf ve İh-
tilâf kitapları böyle vucuda gelmiştir. İbn Rüşd’ün
Bidâyetül-müctehid isimli eseri aynı zamanda bir
Hilâf kitabı olup türkçe tercümesi de matbudur.
İzmir’li İsmail Hakkı Bey’in İlm-i Hilâf’ı ise bizde
yazılan ilk türkçe telif eserdir.
Fıkıh genel kadrosu içinde yer alan bu nevi-
lerden başka İslam hukuk tarihi bakımından çok
önemli. olan "Tabakatu’l-fukahâ", ayni haklar ba-
kımından önem taşıyan "vakıf, ahkamu’l evkaf"
resmî kitabet ve noterlik ile ilgili "eş-Şurut" kanu-
nun boşluklarından istifade yollarını gösteren
"el- Hiyel" kitapları yazılmıştır.
Prof. Dr. Hayreddin KARAMAN