İdgamı mütecaniseyn nedir,hükmü kaideleri

Önce "Mütecaniseyn" in tarifini yapalım. Mahreçleri bir, sıfatları
ayrı olan iki harfe "Mütecaniseyn" denir. Mütecanis iki harften birincisi
sakin, ikincisi harekeli olarak yan yana geldikleri zaman birinci harfin
ikinci harfe idgam edilmesine: "İdgam-ı mütecaniseyn" denir. İdgam
mütecaniseyn harfleri, Kıraat-ı İmam Asım ve Rivayet-i Hafs’a göre üç
mahreç üzerindedir.

1- Tı ( ط) dal ( د) te ( ت) mahreci. Bu üç harf kendi aralarında idgam
olunurlar. Bu üç harfin mahreçleri birdir. Dil ucu ile üst ön dişlerin
dipleri. Fakat sıfatları ayrı ayrıdır. Çünkü tı harfinde istila ve ıtbak, dal
ve te harfinde de inhifad ve infitah sıfatları, ayrıca dal harfinde cehr sıfatı
ve te harfinde de hems sıfatı vardır. Bu harfler, birincisi sakin ikincisi
harekeli olarak vaki oldukları zaman, birincisi ikincisine idgam edilerek
okunurlar. Misaller:

(وَدَتْ طَائِفَةٌ وَدَّ طَّائِفَةٌ ) ,(عَبَدْتُمْ عَبَتُّمْ )
(اَثْقَلَتْ دَعَوَا اللهَ اَثْقَلَدَّ عَوَا اللهَ ) ,(فَرَّطْتُمْ فَرَّطْتُمْ )

Görüldüğü üzere, dal ve te birbirlerine, te ve tı da birbirlerine
idgam olmaktadır. Tı ile dal arasındaki idgam için Kur-an’ı Kerim’de
misal yoktur. Birinci harf, ikinci harfin cinsine tamamen çevrilerek
okunuyorsa, meydana gelen idgama: Tam İdgam denir. Bu çevirme
kısmen olursa, mesela: Zatıyla oluyor, sıfatıyla olmuyorsa, bu takdirde:
Nakıs idgam meydana gelmiş olur. Binaenaleyh tı harfinin itbak ve
isti’la sıfatlarını göstermek, idgama mani olan kalkale sıfatını terketmek
suretiyle nakıs idgam yapılmasında; te harfinin, dal ve tı harfine, ve dal
harfinin de te harfine tam idgam edilmesinde kıraat imamlarının ittifakı
vardır. Binaenaleyh birinci harf kalın, ikinci harf ince olursa idgam nakıs
olur. Birinci harf, ikinci harfte zatı itibariyle kaybolur, fakat sıfatı
itibariyle varlığını devam ettirir. ( اَحَطْتُ ) gibi. Birinci harf ince, ikincisi
kalın olursa veya ikisi de ince olursa idgam; tam olur. Birinci harf zatı ve
sıfatı olarak ikinci harfe girdirilir. ( وَقَالَتْ طَائِفَةٌ ) ,(عَبَدْتُمْ ) gibi.

[B]2- Zı[/B] ( ظ) zel ( ذ) se ( ث) mahreci: Bu üç harfin mahreci birdir. Dil
ucuyla üst ön dişlerin uçları. Fakat sıfatları farklıdır. Zı ve zel harflerinde
cehr sıfatı, zel ve se harflerinde de inhifad ve infitah sıfatları vardır.
Ayrıca se harfinde hems sıfatı, zı harfinde de istila ve ıtbak sıfatları
vardır. Misaller:
(اِذْ ظَلَمُوا اِظَّلَموُا ) ,(يَلْهَثْ ذَلِكَ يَلْهَذَّ لِكَ)
Görüldüğü üzere: Zel, zı’ya; se, zel’e idgam edilmektedir. Bunun
dışındaki bir hal için Kur’an-ı Kerim’de misal yoktur.